Và ông tự giao cho mình cái sứ mạng phải làm sống lại nó
Thật kinh ngạc, sau những buổi nghe Giáo sư Trần Văn Khê giảng trên lớp, cô đã cảm thấy tình ái âm nhạc dân tộc như đang chảy trong mạch máu.
Chính cái sự "chơi" đó đã khiến họ thoải mái tung tẩy ngón đàn, tự do biến báo, thách thức các nhịp, phách bổng trầm để người đàn cũng cùng phải nhọc công ứng biến. Đã có lúc cô nghĩ, sẽ phải bỏ học dở chừng vì không muốn phải học môn này. Ở đó ông vẫn có đủ mọi thứ, chỉ không có sự tự do giản dị của một người khỏe mạnh.
Tuổi tác khiến Giáo sư Trần Văn Khê đã không còn cầm được đàn để tự mình thả hồn trong những làn điệu đờn ca a ma tơ. Đó là năm 1952. Ngoài kia Sài Gòn đang vào mùa mưa, tiếng mưa ồ ạt, xối xả. Ngày nối ngày vẫn là những công việc, những dự án nghiên cứu và quảng bá âm nhạc, những cuộc nói chuyện, tiếp xúc với học sinh, bạn bè và khách trong, ngoài nước.
Năm 29 tuổi, sau khi bán cây đàn piano được một ít tiền, ông mua vé tàu qua Pháp tìm dịp học tập và làm việc. Khi ấy, Giáo sư Trần Văn Khê 31 tuổi. Nhưng chưa bao giờ ông chịu rời xa âm nhạc dân tộc. Đó là nỗi niềm thực thụ khổ đau với ông. Mỗi sáng, người trí thức ấy vẫn dậy từ năm rưỡi sáng với tiết điệu sinh hoạt và làm việc gần như chơi đổi thay.
Hằng ngày, ông lão tóc bạc trắng bị đau khớp phải ngồi trên xe lăn, giữa một gian phòng rộng chỉ có sách và các nhạc cụ vẫn thả hồn theo tiếng nhạc dập dìu, luyến láy và ắp đầy tâm cảnh.
Kỹ thuật chỉ khiến người ta thán phục chứ không thể làm người ta xúc động như nghệ thuật. Tại đây, ông làm đủ thứ nghề: dịch văn bản luật, lồng tiếng cho phim, đóng phim, đàn hát tại các nhà hàng để kiếm sống. Cách thức đào tạo giờ đốn là theo lối sư phạm, tức là truyền dạy kỹ thuật, áp dụng các mô hình lý thuyết phương Tây vào giảng dạy.
Cảm nhận từ trong máu, ông phát hiện ra: người xưa "chơi đờn ca tài tử" chứ không ai nói "hát đờn ca a ma tơ" hay "biểu diễn đờn ca tài tử". Trần Văn Khê cũng cảnh báo về việc người ta đang lạm dụng cây đàn này, nhất là khi có lúc, có người còn lấy cây đàn ghi ta phím lõm làm nhạc khí chủ đạo dẫn dắt dàn nhạc đờn ca a ma tơ.
Giáo sư Trần Văn Khê vẫn nhớ như in bức thư của một sinh viên Trường Đại học Hùng Vương gửi ông sau khi dự lớp học âm nhạc dân tộc do ông giảng dạy. Ông không chỉ dạy kiến thức âm nhạc mà còn dạy lẽ sống, dạy cho các em hiểu thấu cái đạo làm người. Nổi tiếng trên đất Pháp nhưng Giáo sư Trần Văn Khê luôn day dứt và cháy bỏng ước mong một ngày nào đó được trở về Việt Nam, dạy cho các em sinh viên người Việt, dạy bằng tiếng Việt về âm nhạc dân tộc truyền thống của người Việt.
Với ông, lý trí luôn ở bên để kiểm soát tình cảm của mình. Sự xuất hiện của cây đàn ghi ta phím lõm, cải biên từ cây đàn ghi ta phương Tây đã làm phong phú thêm cho dàn nhạc. Trong căn phòng tiếp khách rộng thênh thang, những chiếc đàn kìm (đàn nguyệt), đàn cò (đàn nhị), độc huyền, đàn gáo (hồ cầm) đã được treo nghiêm ngắn lên tường bởi chủ nhân của chúng nhiều năm nay đã chẳng thể so dây, bấm phím được nữa.
Hơn 30 năm làm giảng viên dạy nhạc ở Đại học Sorbone của Pháp, cộng cả thời kì tính từ lúc mới sang, ông đã định cư tại tổ quốc của tháp Eiffel hơn nửa thế kỷ, đã sang trọng không ít thăng trầm khó nhọc.
Giáo sư Trần Văn Khê khẳng định, đàn kìm (đàn nguyệt, có 2 dây) là cây đàn quan yếu bậc nhất. Với Giáo sư Trần Văn Khê, ông xoành xoạch vui với những gì mình đã có, và không bao giờ buồn vì những gì chưa có hay không bao giờ có.
Với Giáo sư Trần Văn Khê, những bức thư như thế chính là phần thưởng lớn nhất mà ông nhận được sau hàng loạt cống hiến hết mình cho sự nghiệp nghiên cứu, quảng bá âm nhạc dân tộc. Cũng như ông rất thích uống rượu, nhưng không bao giờ để mình say. Cuộc gặp gỡ của tôi với giáo sư hôm đó chung cục cũng phải tạm gián đoạn vì một đoàn khách nước ngoài muốn tới nghe ông nói chuyện đôi điều về văn hóa Việt Nam.
Ông lo ngại điều đó sẽ làm biến chất âm sắc cổ truyền. Ông vốn sinh trưởng trong một gia đình có truyền thống đờn ca a ma tơ, từ nhỏ đã quen những hoạt động đờn ca tài tử rất sinh động trong không gian diễn xướng nguyên sơ của nó ở vùng sông nước Nam Bộ. Những ngày nằm viện, đã có lúc ông vô vọng khi ngày nọ tháng kia phải giam mình giữa bốn bức tường trắng.
Giáo sư, nhạc sĩ Trần Văn Khê và nghệ sĩ đàn tranh Hải Phượng - một trong những học trò của ông trong cảnh phim "Trần Văn Khê - người truyền lửa". Bệnh khớp đã làm đôi tay không còn tuân theo ý muốn của ông. Nó có vai trò giữ nhịp song loan và là nhạc khí chủ đạo dẫn dắt các nhạc khí khác và cả lời ca của người a ma tơ. Bao nhiêu mong ước và thời cơ đều lặng lẽ trôi đi. Có gì đó thật tê tái, đơn chiếc.
Cuộc chia tay của hai người cũng chỉ vì những khác biệt quá sâu sắc trong ý kiến sống. Trên bàn làm việc của mình, ông thường để câu châm ngôn: "Cố làm sao để hôm nay hơn ngày hôm qua và ngày mai sẽ hơn ngày bữa nay". Cô hứa sau này, khi có con, cô sẽ ru con bằng những bài dân ca truyền thống, sẽ là người dạy cho con mình tình ái với những thanh âm, những lời hát mộc mạc, thấm đẫm ân nghĩa.
Từ những ngày đó, tình cảm gia đình giữa Giáo sư Trần Văn Khê và bà xã đã có những trục trặc và rạn vỡ. Mãi sau này, bị nhiễm lao nặng, phải nằm viện suốt hơn 3 năm, ông mới suy ngẫm về sự gắn bó với lĩnh vực nghệ thuật dân tộc mà ông được nuôi dưỡng từ thơ bé, để rồi quyết định chọn đó làm hướng đi, sự nghiệp của đời mình.
Càng học nhiều, càng nghiên cứu sâu, ông càng thấy buồn vì cái "tinh nghịch trong ngón đàn", cái phóng túng và ngẫu hứng của lối đàn, ca của đờn ca tài tử xưa giờ đã hoàn toàn biến mất.
Ông viết: Chim không hót, hoa không cười, người không hy vọng Bốn tường vôi trắng xóa một màu trăng Nhưng rồi ông thấy, nếu mình cứ buồn như vậy thì bệnh tình cũng không khỏi mà cuộc đời càng thêm đen tối. Ông bèn viết thêm mấy câu : Nhưng ta phải cố vui, vui để cho tiếng cười át lên cả tiếng khóc Đời sẽ được xinh tươi.
Và tôi cảm nhận được niềm vui ngân nga trong ánh mắt của một con người suốt một đời say đắm vì nghệ thuật…. Uyên thâm trong nghề "chơi", Giáo sư Trần Văn Khê cho rằng cách khuyên bảo, truyền thụ đờn ca a ma tơ bây giờ đã méo mó và không có hiệu quả, quá thiên về kỹ thuật mà càng ngày càng xa khái niệm nghệ thuật.
Cô cảm nhận được vẻ đẹp tiệt, sâu lắng của các nhạc điệu âm nhạc truyền thống. Khi nạn đói xảy ra trên cả nước, sốt ruột trước tình trạng người chết đói la liệt, nên mặc dầu lúc đó đang là sinh viên năm thứ 3, ông vẫn quyết định bỏ học trở về miền Nam, thành lập gánh hát rong kiếm tiền mua thức ăn phát cho người nghèo.
Trong thư, nữ sinh viên đó viết rằng, bao lâu nay, với cách giảng dạy và phổ quát âm nhạc dân tộc trên các dụng cụ truyền thông, trong lòng bạn không có chút tình cảm nào với các nhạc cụ cũng như những khúc thức của âm nhạc dân tộc. Giản dị thôi, chỉ cần lấy cuốn tự điển ra, học thêm dăm, sáu từ mới, thế là đã biết hơn ngày hôm qua một tẹo rồi.
Mơ ước đó của ông chỉ thực thụ trở nên hiện thực vào năm 1995 khi Trường Đại học Hùng Vương (Tp HCM) quy định thêm một loại chứng chỉ cho ngành hướng dẫn viên du lịch có liên quan tới âm nhạc dân tộc. Nhưng những gian khó đã không làm mòn đi tình yêu với âm nhạc dân tộc của người thanh niên Việt Nam trên đất Pháp.
Ảnh: Phương Nam Film. Người vợ của ông luôn mong muốn có một người chồng mẫu mực theo quan niệm truyền thống nên đã không ưng việc ông luôn muốn vươn ra bên ngoài, tự nguyện gắn mình với sứ mạng truyền bá âm nhạc dân tộc ra thế giới. Gần 10 năm trở lại đây, Giáo sư - nhạc sĩ Trần Văn Khê đã trở về ở hẳn Việt Nam mà không quay lại Pháp.
Sang tuổi 94, sức khỏe của ông đã sút giảm đáng kể, phải ngồi xe lăn, thính lực cũng kém. Cách này chỉ cốt làm sao cho người học phản ứng sao cho nhanh, cho tinh mà không phát huy được tính nghệ thuật cựu được thẩm thấu, gạn lọc và phát huy từ trong trái tim người dạy, người học. Rất đông đảo các sinh viên hồi đó từng được nghe Giáo sư Trần Văn Khê giảng bài đã bị chinh phục hoàn toàn.
Họ sôi nổi cộng cư quanh giáo sư, chuyên chú nghe ông nói như nuốt từng lời, từng chữ. Trần Văn Khê vốn là sinh viên Trường Đại học Y Hà Nội những năm 40 của thế kỷ trước. Ông miệt mài làm việc, mê mải kiếm sống chỉ với một ý nghĩ, làm sao có đủ tiền để được yên tâm học tập, nghiên cứu âm nhạc và thực hiện sứ mạng truyền bá âm nhạc dân tộc ra khắp thế giới.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét